SESLER VE SES UYUMLARI - About Sounds and Sound Harmony
1. Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
1. In Turkish voice sounds are seperated into two main groups, consonants and vowels.
Ünlülerin Nitelikleri - Vowel Qualities
1. Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çıkan seslere ünlü denir.
1. When there is no obstacle to a voice then the sound is called a vowel.
2. Türkçede sekiz ünlü vardır
2. There are eight vowels in Turkish: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır: - Vowels are classified thus:
A. Çıkış yeri ve dilin durumuna göre - According to the position of tongue and exit:
1. Kalın ünlüler - Thick vowels: a, ı, o, u.
2. İnce ünlüler - Thin vowels: e, i, ö, ü.
B. Dudakların durumuna göre - According to the lips positioning:
1. Düz ünlüler - Straight vowels: a, e, ı, i.
2.Yuvarlak ünlüler - Rounded vowels: o, ö, u, ü.
C. Ağzın açıklığına göre - According to the mouth opening:
1. Geniş ünlüler - Wide Vowels: a, e, o, ö.
2. Dar ünlüler - Narrow vowels: ı, i, u, ü.
Ünlülerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir:
Vowel Qualities are shown in the table below |
| |
Düz - Straight |
Yuvarlak - Rounded |
| |
Geniş - Wide |
Dar - Narrow |
Geniş - Wide |
Dar - Narrow |
| Kalın - Thick |
a |
ı - (undotted) |
o |
u |
| İnce - Thin |
e |
i - (dotted) |
ö |
ü |
A - Büyük Ünlü Uyumu - Greater Vowel Harmony
1. Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın: - adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç
1. If the first vowel of a word is found to be thick (a, ı, o, u) then the subsequent vowels in the word will also be thick: - adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç
2. İnce bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: - beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük.
2. If the first vowel of a word is found to be thin (e, i, ö, ü) then the subsequent vowels in the word will also be thin: - beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük.
Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.
This is called Greater Vowel Harmony.
Examples
So, the suffix -di uses Vowel Harmony for the past tense (-di' li geçmiş zaman) in all persons and must be compatible with these rules, too:
Kalmak: kaldım, kaldın, kaldı, kaldık, kaldınız, kaldılar
Kılmak: kıldım, kıldın, kıldı, kıldık, kıldınız, kıldılar
Koşmak: koştum, koştun, koştu, koştuk, koştunuz, koştular
Vurmak: vurdum, vurdun, vurdu, vurduk, vurdunuz, vurdular
Some other Conditions and Exceptions Greater Vowel harmony
1. Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.
1. However, there are some Turkish (root) word which do not follow Greater Vowel Harmomy rules: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.
2. Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret.
2. Greater Vowel Harmony is not always found in imported words: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret.
3. Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli.
3. Greater Vowel Harmony is not always found in Compound words: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli.
4. -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor.
4. The suffixes -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor are unchanging and do not follow Vowel Harmony Rules: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor.
5. -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
5. The suffix -daş (-taş) is unchanging and coes not follow Vowel Harmony Rules: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
6. -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki.
6. The -ki suffix (when used for ownership) does not Follow Vowel Harmony Rules: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki.
7. Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık.
7. Added suffixes to word always mirror the final vowel in that word: : adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık.
8. Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sadakatten.
8. Some imported words although consisting of or ending with a thick vowel (a, ı, o, u) will add suffixes from the thin vowel group (e, i, ö, ü) (therefore violating Greater Vowel harmony Rules): alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sadakatten.
B -Küçük Ünlü Uyumu - Lesser Vowel Harmony
Küçük ünlü uyumu kuralı iki yönlüdür: - Lesser Vowel Harmony consists of two states
Note thst the reason for two states is the fact that the Turkish Alphabet contains two versions of the the letter -i-, -İ-, and two versions of the letter -u-, -ü-.
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur:
anlaşmak,yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
1. When the vowel in the first syllable in a word is straight (a, e, ı, i) , then the vowels in the following syllables will be straight:
anlaşmak,yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur:
boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek
2. When the the first syllable contains a rounded vowel (o, ö, u, ü) then the following syllable will contain narrow rounded (u, ü) or wide straight (a, e) vowels:
boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.
Examples
So, the suffix -di uses Vowel Harmony for the past tense (-di' li geçmiş zaman) in all persons and must be compatible with these rules, too:
Gelmek: geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldiler
Bilmek : bildim, bildin, bildi, bildik, bildiniz, bildiler
Bölmek: böldüm, böldün, böldü, böldük, böldünüz, böldüler
Gülmek: güldüm, güldün, güldü, güldük, güldünüz, güldüler
Some other conditions and exceptions Lesser Vowel harmony
1. Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır:
avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
1. However, there are some Turkish (root) word which do not follow Lesser Vowel Harmomy rules:
avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
2. Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz:
aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
2. Lesser Vowel Harmony is not always found in imported words:
aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
3. Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:
kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
3. Added suffixes to word always mirror the final vowel in that word:
kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
4. -ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.
4. Only the -ki suffix of ownership shows sme exceptions to the Lesser Vowel Harmony Rule:
bugünkü, dünkü, öbürkü.
Summation of the Greater and Lesser Vowel Harmony Rules
Bu ünlü düzenleri ve ilk heceyi izleyen ünlüler aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir:
The Table below shows how vowels can follow each othe under the rules stated above:
| Summation of Vowel harmony Rules |
| a > a, ı (bakar, alır) |
o > u, a (omuz, oya) |
| e > e, i (geçer, gelir) |
ö > ü, e (ölçü, ördek) |
| ı > ı, a (kılıç, kısa) |
u > u, a (uzun, uzak) |
| i > i, e (ilik, ince) |
ü > ü, e (ütü, ürkek) |
Ünlü Daralması (a - ı, e - i) - Harmony Narrrowing (a - ı, e - i)
1. Türkçede a, e ünlüsü ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyiş ve yazılışta da a ünlüleri ı, u; e ünlüleri i, ü olur:
başlıyor, kanıyor, oynuyor, doymuyor; izliyor, diyor, gelmiyor, gözlüyor.
1. In Turkish verbs in the Present Continuous Tense which terminate in the vowel -a- will change it to ı or u while verbs terminating in the vowel -e-i will change to i or ü in both writing and pronounciation:
başlıyor, kanıyor, oynuyor, doymuyor; izliyor, diyor, gelmiyor, gözlüyor.
2. Ancak, söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez: başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım, gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim.
2. However other parts of speech (which are multi syllable) do not show these changes in speaking or writing:
başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım, gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim.
3. Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir:
diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip.
3. However when the word is single syllable it will show these changes in both speech and writing:
diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip.
4. Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazılışta korunur.
4. But there is even exception to this group as we say and write:
deyince, deyip.
C. Uzun Ünlü - Long Vowels
1. Kökeni Türkçe olan kelimelerde uzun ünlü yoktur.
1. There are no long vowels in native Turkish words
2. Uzun ünlü, Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren kelimelerde görülür:
2. Long vowels can be found in inported word from Arabic or Farsi:
şair (şa:ir), numune (numu:ne), iman (i:man).
Bu örneklerde iki noktadan önceki harfin gösterdiği ses uzun ünlüdür ve uzun söylenir.
The full colon (:) in these examples shows the pronounciation of a long vowel.
3. Ancak, birçok kelimede uzun ünlü kısalmıştır: beyaz, hiç, rahat, ruh.
Bu örneklerdeki koyu harflerle belirtilen sesler, alındıkları dilde uzun oldukları hâlde Türkçede kısa söylenir.
3. But some words although pronounced with long vowels in their own language are pronounced with short sound in Turkish: beyaz, hiç, rahat, ruh.
4. Uzun ünlülü kapalı hecelerle biten kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya yardımcı fiillerle kullanıldıklarında, açık duruma dönüşen hecenin ünlüsündeki uzunluk, ayraç içerisindeki söyleyişte gösterildiği gibi çoğunlukla yeniden ortaya çıkar:
4. Some of these (imported) words which are pronounced with a short vowel in Turkish, regain their long vowel sound when suffixed or when a verb ending is added;
esas / esasen (esa:sen); hayat / hayatı (haya:tı); kanun / kanuni (ka:nu:ni); ruh / ruhum (ru:hum); usul / usulü (usu:lü); vicdan / vicdanen (vicda:nen); ahbap olmak (ahba:b olmak), hitap etmek (hita:b etmek).
5. Bazı örneklerde bu durumda da kısalma görülür:
5. However some of these imported words do not lengthen their vowel when suffixed in Turkish
beyaz / beyazı, can / canım, kitap / kitaba, meydan / meydana.
6. Uzun ünlüler, genellikle yazıda gösterilmez:
6. Generally, pronounced long vowels are not shown when writing in Turkish.
adalet (ada:let), badem (ba:dem), beraber (bera:ber), idare (ida:re), ifade (ifa:de), işaret (işa:ret), kaide (ka:ide), numune (numu:ne), rica (rica:), şair (şa:ir), şive (şi:ve), şube (şu:be), vali (va:li), vefa (vefa:).
5. Ünlemlerde ünlemin şiddetini ve hecenin uzunluğunu ifade etmek üzere iki veya üç ünlü yan yana gelebilir: ooh, aaah.
7. However Interjections are written showing repeated vowels: ooh, aaah.
8. Bu tür örneklerde ünlüler ayrı ayrı değil uzun olarak söylenir.
8. These repeated vowels are not pronounced seperately but signify a long vowel sound.
